ضوابط طراحی معماری ساختمان بنایی

در این قسمت می‌خواهیم با ضوابط طراحی معماری ساختمان بنایی محصور شده با کلاف و غیرمسلح آشنا شویم، در واقع این ضوابط قبل از اجرای ساختمان باید در نظر گرفته شوند تا طراحی ساختمان بر مبنای آنها انجام شود.

ضوابط پلان از اولین اطلاعات مورد نیاز احداث ساختمان‌های مصالح بنایی می‌باشد که در ادامه این موارد را جداگانه مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهیم.

لازم به ذکر است که در هر بخش ابتدا ضوابط طراحی معماری ساختمان بنایی محصور شده با کلاف بیان می‌شود و سپس ضوابط طراحی معماری ساختمان بنایی غیرمسلح ارائه خواهد شد.

یکی از مهم‌ترین پارامترهایی که در مورد پیکربندی این نوع از ساختمان‌ها باید رعایت کنیم ابعاد پلان می‌باشد.

این موضوع یعنی اینکه نمی‌توان ابعاد پلان را از یک حد بیشتر در نظر گرفت و یا اینکه هر نوع پلانی را نمی‌توان برای ساخت ساختمان‌های بنایی انتخاب کرد و باید قواعد خاصی را برای آن رعایت کنیم.

بنابراین برای ساخت مناسب یک ساختمان با مصالح بنایی از نسبت‌ها و مقادیر تجویزی ارائه شده در مبحث هشتم استفاده خواهیم کرد.

در رابطه با طراحی معماری ساختمان بنایی محصور شده با کلاف، مبحث 8 مقررات ملی ساختمان در بند 1-5-5-8 در قسمت‌های «الف» و «ب»، مطالبی را به صورت زیر ارائه می‌کند:

◊ پلان ساختمان های بنایی محصور شده با کلاف

پلان ساختمان باید واجد خصوصیات زیر باشد:

• طول ساختمان از سه برابر عرض آن یا ۲۵ متر بیشتر نباشد.
• نسبت به هر دو محور اصلی (x,y) تقريبا قرینه باشد.

درک بهتر بندهای آیین‌نامه

الف) طول ساختمان در پلان

ب) قرینه بودن پلان

همانطور که در اشکال موارد «الف» و «ب» در قسمت فوق مشاهده کردید پلان این ساختمان‌ها دارای فرورفتگی و یا بیرون‌زدگی نمی‌باشد و یا در اصطلاح دارای پیشامدگی در هیچ جهتی نمی‌باشد.

در این رابطه می‌توان گفت ساختمان در حالت کلی متقارن است اما در بعضی موارد به شرط رعایت قوانین و ضوابط خاص این پلان می‌تواند دارای پیش آمدگی نیز باشد.

در رابطه با پیشامدگی در ساختمان‌های بنایی محصور شده با کلاف، مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان در بند پ 8-5-5-1 مطالبی را به صورت زیر ارائه می‌کند:

◊ پیشامدگی ساختمان های بنایی محصور شده با کلاف

پیشامدگی ساختمان باید الزامات زیر را برآورده نماید:

1. از اندازه پیشامدگی در هر راستا نباید از یک پنجم بعد ساختمان در همان راستا بیشتر باشد و علاوه بر آن بُعد دیگر پیشامدگی نباید از مقدار پیشامده کمتر باشد.
2. چنانچه اتصال قسمت پیشامده با ساختمان، بیش از نصف بُعد ساختمان در آن راستا باشد، این قسمت پیشامدگی تلقی نمی‌شود و در این صورت محدودیتی برای بُعد دیگر وجود ندارد مشروط بر آن که پلان ساختمان به طور نامناسبی نامتقارن نگردد.

در صورت نداشتن هر یک از الزامات فوق، باید با ایجاد درز انقطاع، ساختمان را به قطعات مناسب تقسیم نمود، به گونه‌ای که هر قطعه واجد شرایط یاد شده باشد.

لازم نیست که درز انقطاع در شالوده ساختمان امتداد یابد.

درک بهتر بندهای آیین‌نامه

ابعاد پیشامدگی در پلان ساختمان بدون اجرای درز انقطاع باید به صورت زیر باشد:

ابعاد پیشامدگی بدون محدودیت ابعادی در پلان ساختمان به صورت زیر است (که در این حالت دیگر پیشامدگی تلقی نمی شود).                

• توجه مهم:

ضوابط طراحی معماری ساختمان بنایی غیرمسلح نیز تقریباً شبیه به پلان ساختمان‌های بنایی محصور شده با کلاف می‌باشد که تفاوت آن در طول ساختمان می‌باشد.
مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان در بند 8-6-5-1 در قسمت‌های «الف» و «ب»، ضوابط آن را به صورت زیر ارائه می‌کند:

◊ پلان ساختمان های بنایی غیرمسلح

پلان ساختمان باید واجد خصوصیات زیر باشد:

الف) طول ساختمان از دو برابر عرض آن یا ۲۵ متر بیشتر نباشد.

ب) نسبت به هر دو محور اصلی تقریباً قرینه باشد.

• تذکر:

ضوابط پیشامدگی و پس رفتگی در پلان ساختمان‌های بنایی غیرمسلح برای یک ساختمان خشتی و سنگی با ساختمان آجری، متفاوت است.
ضوابط پیشامدگی در ساختمان‌های بنایی آجری با ضوابط پیشامدگی در ساختمان‌های بنایی محصور شده با کلاف یکی است اما مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان در بند 8-6-5-1 در قسمت «پ» در مورد پیشامدگی در ساختمان‌های خشتی و سنگی اینگونه بیان می‌کند که:

در ساختمان‌های خشتی و سنگی نباید پیشامدگی و پسرفتگی در پلان وجود داشته باشد.

با توجه به نوع مصالح به کار رفته در ساختمان‌های بنایی، بدیهی است که مقاومت این ساختمان‌ها در برابر همه نوع بارگذاری (مرده، زنده، باد، زلزله و …) نسبت به ساختمان‌های بتن آرمه و فولادی غیربنایی ساخته می‌شوند کمتر باشد.

بنابراین ارتفاع ساختمان تأثیر بسیار زیادی در نحوه عملکرد این نوع ساختمان‌ها در برابر انواع بارها دارد و باید اصول خاصی را برای آن در نظر بگیریم، در رابطه با ارتفاع و تعداد طبقات ساختمان‌های بنایی محصور شده با کلاف، مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان در بند 8-5-5-2، مطالبی را به صورت زیر ارائه می‌کند:

◊ ارتفاع و تعداد طبقات ساختمان بنایی محصور شده با کلاف

الف) حداکثر تعداد طبقات بدون احتساب زیرزمین به دو محدود می شود.

ب) در احتساب تعداد طبقات، تراز روی سقف زیرزمین نباید نسبت به متوسط تراز زمین مجاور بیش از 1.5 متر باشد، در غیر این صورت، این طبقه نیز به عنوان طبقه‌ای از ساختمان منظور می‌گردد.

پ) تراز روی بام نسبت به متوسط تراز زمین مجاور نباید بیش از ۸ متر باشد.

ت) حداکثر ارتفاع طبقه (از روی کلاف زیرین تا زیر سقف) محدود به ۴ متر می‌باشد و در صورت تجاوز از این حد، باید یک کلاف افقی اضافی در داخل دیوارها و در ارتفاع حداکثر ۴ متر از روی کلاف زیرین تعبیه گردد.
 به این ترتیب می توان ارتفاع طبقه را حداکثر تا ۶ متر افزایش داد.

درک بهتر بندهای آیین‌نامه

الف) حداقل و حداکثر تعداد طبقات بدون زیرزمین

ب) احتساب تعداد طبقه با زیرزمین

اگر h > 1/5 شود آنگاه طبقه زیرزمین یک طبقه محسوب می‌شود.

ج) افزایش ارتفاع طبقات

د) مطابق با بند ۱-۶-۲ از مبحث هشتم در مورد ارتفاع ساختمان‌های بنایی غیرمسلح داریم:

احداث این ساختمان‌ها با حداکثر یک طبقه بالای زمین، یا دو طبقه با در نظر گرفتن زیرزمین مجاز است.
حداکثر ارتفاع  طبقات به 8 برابر ضخامت دیوار باربر با 3.5 متر هر کدام که کوچکتر باشد، محدود می گردد.

برای درک بیشتر این بند به شکل‌های زیر توجه کنید:

الف) پیشامدگی سقف

پیشامدگی سقف با پیشامدگی پلان کاملاً متفاوت است، به طوری که پیشامدگی پلان بر روی زمین مورد ساخت (ساختگاه) قابل مشاهده است و پیشامدگی سقف ممکن است بر روی پلان ادامه نداشته باشد و فقط در ارتفاع قابل رویت باشد.

اگر به شکل زیر دقت کنید، تفاوت پیشامدگی در سقف و در پلان را به خوبی درک خواهید کرد.

همان طور که مشاهده می‌شود پیشامدگی در این حالت از پایین تا بالای ساختمان ادامه دارد و در قسمت‌های قبل ضوابط آئین‌نامه‌ای آن را آموختیم اما منظور از پیشامدگی در سقف، همان بالکن (طره) می‌باشد، این پیشامدگی در سقف اتفاق می‌افتد و به پلان کلی ساختمان بستگی ندارد.

در رابطه با پیشامدگی سقف در ساختمان های بنایی محصور شده با کلاف، مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان در بند 8-5-5-3 الف، مطالبی را به صورت زیر ارائه می‌کند:

◊ پیشامدگی سقف در ساختمان های بنایی محصور شده با کلاف

در صورت وجود پیشامدگی سقف لازم است ضوابط زیر رعایت گردد:

• طول پیشامده طره در مورد بالکن‌های سه طرف باز از 1.2 متر و برای بالکن‌های دو طرف باز از 1.5 متر بیشتر نباشد و طره‌ها به خوبی در سقف طبقه مهار شوند.
• در صورتی که طول پیشامده طره از حدود مذکور در فوق تجاوز نماید طره باید در برابر نیروهای قائم زلزله مطابق مبحث 6 مقررات ملی ساختمان محاسبه گردد.
• روی هیچ قسمت پیشامدگی ساختمان نباید دیواری ساخته شود ولی ساخت جان پناه تا ارتفاع ۷۰۰ میلیمتر مجاز است.

درک بهتر بندهای آیین‌نامه

در شکل‌های زیر بالکن‌های سه طرف باز و دو طرف باز به خوبی نشان داده شده است و پارامترهای آن در زیر شکل آورده شده است:

یعنی با توجه به شکل قبل می‌توان گفت:

در رابطه با برش قائم (پیشامدگی) در ساختمان های بنایی غیرمسلح (خشتی و سنگی)، مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان در بند 8-5-5-2، مطالبی را به صورت زیر ارائه کرده است:

در ساختمان‌های خشتی و سنگی وجود پیشامدگی در سقف ممنوع است.

اما در مورد پیشامدگی در ساختمان‌های بنایی غیرمسلح (آجری)، بند آئین‌نامه‌ای مطابق زیر است:

◊ پیشامدگی سقف در ساختمان های غیرمسلح آجری (برش قائم)

در صورت وجود پیشامدگی سقف لازم است ضوابط زیر رعایت گردد:

1. طول پیشامدگی از یک متر بیشتر نباشد.
2. روی هیچ قسمت پیشامدگی ساختمان نباید دیواری ساخته شود ولی ساخت جان‌پناه تا ارتفاع ۷۰۰ میلیمتر مجاز است.

منظور از اختلاف سطح در طبقه این است که در یک سازه دو سقف مجاور با هم اختلاف ارتفاعی داشته باشند.

این موضوع پدیده مطلوبی به حساب نمی‌آید و تا حد امکان باید از این کار در ساختمان جلوگیری کنیم.

اما بعضی از مواقع شرایط به گونه‌ای است که باید در سازه اختلاف سطح ایجاد کنیم.

این موضوع باید با رعایت ضوابط خاص همراه باشد.

در مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان در بند 3-5-5-8 ب در مورد اختلاف سطح در ساختمان‌های بنایی محصور شده با کلاف اینگونه بیان می‌کند که:

◊ اختلاف سطح در طبقه در ساختمان های بنایی محصور شده با کلاف

حتی‌المقدور از ایجاد اختلاف سطح در طبقه پرهیز شود.

در صورت وجود اختلاف سطح در طبقه، باید دیوارهای حدفاصل دو قسمتی که اختلاف سطح دارند با کلاف‌بندی مناسب تقویت شوند و یا اینکه دو قسمت ساختمان به وسیله درز انقطاع از یکدیگر جدا شوند.

درک بهتر متن آیین‌نامه

برای درک بهتر این بند از آئین‌نامه به شکل‌های زیر توجه کنید:

• تذکر:

در ساختمان های بنایی غیرمسلح نیز تا حد امکان باید بتوانیم اختلاف سطح در طبقات به وجود نیاوریم، این موضوع مطابق با بند 8-6-5-2 ب از مبحث هشتم مقررات ملی ساختمان به صورت زیر ارائه شده است:

حتی‌المقدور از ایجاد اختلاف سطح در طبقه باید پرهیز شود.
در صورت وجود اختلاف سطح در طبقه باید دیوارهای حدفاصل دو قسمتی که اختلاف سطح دارند با کلاف‌بندی مناسب تقویت شوند.

گردآورنده: استوارسازان